محسن بکاییان
کارشناس منابع آب

نفس کشیدن در هوایی که بوی خاک خشک و سنگین گرفته، یادآور واقعیتی نگران‌کننده است. پدیده‌ای که دیگر تنها مهمان روزهای گرم و خشک تابستان نیست، بلکه گواهی بر تغییرات عمیق در اقلیم، آب و خاک سرزمین ماست. تداوم این وضعیت نه‌تنها سلامت مردم را تهدید می‌کند، بلکه از منظری، زنگ خطر جدی برای منابع آبی ارزشمند دشت نیشابور به شمار می‌رود.
منشأ و علت ایجاد ریزگردها
ریزگردها یا پدیده‌ی گرد و غبار
(Sand and Dust Storms – SDS) حاصل فرسایش بادی خاک‌های خشک و بی‌پوشش‌اند. در مناطق خشک ایران، از جمله خراسان رضوی، افزایش دما، کاهش بارش مؤثر، تخریب پوشش گیاهی و چرای بی‌رویه دام، از مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده این پدیده‌اند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد ریزگردهای وارد شده به ایران منشأ خارجی دارند و از کانون‌های بیابانی کشورهای همسایه سرچشمه می‌گیرند، اما کانون‌های داخلی نیز به دلیل دست اندازی های انسان به طبیعت و بروز پدیده خشکسالی، روزبه‌روز فعال‌تر می‌شوند.
دشت نیشابور در دهه‌ی اخیر، همگام با بسیاری از دشت‌های کشور، شاهد تغییرات قابل‌توجهی در میزان فرسایش‌پذیری خاک بوده است. بررسی الگوهای سینوپتیکی و داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که گرد و غبار مشاهده‌شده در دشت نیشابور صرفاً منشأ محلی ندارد، بلکه بخش قابل‌توجهی از آن حاصل جابه‌جایی توده‌های غبار از کانون‌های فعال در نواحی مرکزی و جنوب‌غربی کشور است. در این میان، افزایش دمای هوا، کاهش رواناب نسبت به میانگین بلندمدت، افت محسوس سطح ایستابی و گسترش زمین‌های بی‌پوشش، از عوامل اصلی گسترش گرد و غبار در این منطقه به شمار می‌روند.
تأثیرات ریزگردها بر منابع آبی
۱٫ کاهش کمّی منابع آب:
ذرات غبار با تغییر توازن تابشی زمین، دمای سطحی خاک و آب را بالا برده و میزان تبخیر سطحی را افزایش می‌دهند. افزایش دمای سطح زمین و کاهش پوشش گیاهی موجب بالا رفتن تبخیر و کاهش نفوذ آب به لایه‌های زیرزمینی می‌شود؛ در نتیجه، تغذیه‌ی آبخوان‌ها مختل می‌گردد. در دشت نیشابور اثر این روند در افت تراز آب‌های زیرزمینی به‌روشنی قابل مشاهده است.
۲٫ کاهش کیفیت منابع آب:
ذرات معلق می‌توانند حامل ترکیبات معدنی و فلزات سنگین باشند که با نشستن بر سطح سدها، چشمه‌ها و آبگیرها، کیفیت شیمیایی و زیستی آب را کاهش می‌دهند.
۳٫ افزایش مصرف سرانه‌ی آب:
با گسترش ریزگردها و افزایش دما و آلودگی‌های فیزیکی و شیمیایی ناشی از آن، میزان مصرف سرانه‌ی آب در بخش خانگی و شهری به دلایلی چون آبیاری، تصفیه و نیاز بیشتر به شست‌وشو، روندی صعودی یافته است
راهکارهای مقابله و سازگاری با پدیده‌ی ریزگرد
۱٫ احیای پوشش گیاهی و کنترل فرسایش خاک:
کشت گونه‌های بومی مقاوم به خشکی، بوته‌کاری در اراضی حاشیه‌ای و ایجاد کمربند سبز در اطراف دشت نیشابور از مؤثرترین راه‌ها برای تثبیت خاک و کاهش کانون‌های محلی مولد ریزگرد است.
۲٫ مدیریت بهینه‌ی منابع آب:
کنترل برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌ها، استفاده از آبیاری قطره‌ای و احیای روش‌های سنتی ذخیره‌ی آب مانند بندسارها می‌تواند بهره‌برداری از منابع آبی را به‌صورت پایدار ممکن سازد.
۳٫ پایش و هشدار سریع:
استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و سامانه‌های سنجش از دور برای شناسایی کانون‌های فعال گرد و غبار، امکان مدیریت و هشدار به‌موقع را فراهم می‌آورد.
۴٫ سیاست‌گذاری و همکاری منطقه‌ای:
تعامل بین دستگاه‌های اجرایی، همکاری بین‌ استانی و حتی دیپلماتیک برای کنترل منابع خارجی گرد و غبار و تدوین طرح‌های جامع بیابان‌زدایی باید در اولویت سیاست‌های محیط‌زیستی کشور قرار گیرد.
چیزی که مسلم است، گرد و غبار این روزهای نیشابور تنها نشانه‌ای از خشکی خاک این دیار نیست؛ بلکه در مقیاسی بزرگ‌تر، بازتابی از بحران عمیق در چرخه‌ی آب و خاک کشورمان است. اگر امروز برای احیای پوشش گیاهی، مدیریت صحیح منابع آب و جلوگیری از بهره‌برداری بی‌رویه اقدام نشود، فردا شاید نیشابور نه‌تنها با هوای غبارآلود، بلکه با زمین بی‌جان و آب تهی روبه‌رو گردد.
پایداری و سرزندگی نیشابورِ فردا وابسته به تصمیم‌های امروز ماست؛ تصمیم‌هایی برای بازگرداندن تعادل به خاک و آب، برای حفاظت از زیست‌بوم و برای احیای امید در دل مردمی که دل در گرو این سرزمین دارند. اگر امروز خرد جمعی، علم و مشارکت اجتماعی در کنار هم قرار گیرند، می‌توان امید داشت که نیشابورِ فردا دوباره آسمانی آبی، کوه‌هایی پیداتر و هوایی پاک برای نفس کشیدن داشته باشد.