سودابه جعفری
در میان کوچه‌های باریک و خانه‌های قدیمی بوشهر، جایی که صدای موج‌های خلیج فارس با نسیم شرجی درهم می‌آمیزد، نوای خیام‌خوانی همچنان زنده است.
این شهر که قرن‌ها شاهد نبردها، تجارت‌ها و رفت‌وآمد ملوانان و مسافران دوردست بوده، گویی در دل خود رازی نهفته دارد؛ رازی که در رباعیات خیام زمزمه می‌شود.
در بوشهر، خیام‌خوانی نه فقط یک آیین که بازتابی از روحیه مردمانی است که زندگی را در لحظه جاری می‌بینند؛ مردمانی که میان سختی‌ها لبخند می‌زنند و فلسفه زیستن را در چهار مصراع جاودانه می‌کنند.
«خیام‌خوانی» یکی از آیین‌های جذاب و منحصربه‌فرد است که از سال‌های خیلی دور در بوشهر اجرا می‌شود و از محبوبیت فراوانی نزد اهالی این منطقه برخودار است.
آئینی که از هم‌آمیزی موسیقی، ادبیات و هنر شکل گرفته است و بر محوریت اشعار خیامی و بداهه‌گویی است.
مردم این دیار، نسل‌اندرنسل با رباعیات خیام زیسته‌اند و خیام‌خوانی بیش از اینکه برای آن‌ها یک آیین موسیقایی باشد فلسفه‌ای برای زیستن در لحظه حال و سهل گرفتن زندگی است.
معمولا در قدم نخست با شنیدن عبارت خیام‌خوانی، جرقه‌ای در خصوص ارتباط این مفهوم با خراسان بزرگ و شهر نیشابور به عنوان زادگاه «حکیم عمر خیام» در ذهن زده می شود، اما «خیامی» که از کهن ترین انواع موسیقی ایرانی است، در استان بوشهر شکل گرفته و رایج است.
یک هنــر بومیِ جنوب که تاریخچــه و سرگذشت جذابی دارد و توصیه می‌کنیم اگر گذرتان به بوشهر، زادگاه این گونه موسیقی افتاد، دیدن و شنیدنش را از دست ندهید.
خیام‌خوانی، برجسته ترین و پرطرفدارترین موسیقی بومی در استان بوشهر است که محبوبیت آن نه تنها در این استان بلکه در تمام کشور و حتی خارج از مرزهای ایران مشهود است.
نوعی موسیقی که بر پایه خواندن و اجرای رباعیات خیام شکل می‌گیرد. رباعی را کامل‌ترین قالب شعر در دنیای ادبیات جهان می‌دانند زیرا دارای فلسفه‌ای است که بر مبنای آن حکمی صادر می‌شود و در پس آن اندیشه‌ای ژرف نهفته است و از لحاظ ساختار دارای چهار مصراع است.
در خیام خوانی همان گونه که از نامش پیداست، تمرکز اصلی روی مرور رباعیات حکیم عمر خیام است که با زبان شعر از جور و جفای زمانه صحبت می کند و دنیا را به نقد می کشد و دست‌آخر به این نتیجه می‌رسد که نباید در غم گذشته و ترس آینده بود و باید همین لحظه از زندگی را غنیمت شمرد و دلخوش بود.
در خیامی بوشهر هم از زحمت و سختی و دشواری‌های زندگی و کار و تلاش آدم ها برای رقم زدن خوشبختی سخن گفته می‌شود؛ از ماهی گیرانی که دل به دریا می‌سپارند به امید بازگشت با دست پر و این در حالی است که از بازگشت خود با دست های پر اطمینانی ندارند.
نوعی روایت درد که درمان هم درونش نهفته است.
پذیرفتن و لبخند زدن به رنج‌ها، به عنوان بخشی از زندگی و حتی شادی و آواز و رقص و پایکوبی با یاد غم‌هایی که می‌گذرد و چون می‌گذرد، غمی نیست.
در خیام خوانی گاهی ابیاتی از حافظ، سعدی و باباطاهر نیز به گوش می رسد که دلیل آن، وجود مضامین مشابه در این ابیات با رباعیات خیام است.
حمیده ماحوزی متولد ۱۳۳۹ از تنگستان دیار رئیس علی دلواری، مدیر کل سابق اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر که در دوره ریاست او ۱۸ اسفندماه به عنوان روز ملی بوشهر به ثبت رسید درباره قدمت خیام‌خوانی در بوشهر می‌گوید: خیام‌خوانی یکی از کهن‌ترین گونه‌های موسیقایی بوشهر است که ریشه در سنت‌های شفاهی و ادبیات مردمی این منطقه دارد. این آیین از دیرباز در جمع‌های شبانه، دورهمی‌های ساحلی و مراسم خاص اجرا می‌شده و نسل‌اندرنسل انتقال یافته است. می‌توان گفت که این هنر از دل تاریخ و فرهنگ بوشهر برخاسته و بازتابی از نگاه فلسفی و واقع‌گرایانه مردم این دیار به زندگی است.
معروف‌ترین خیام‌خوان‌های بوشهر در گذشته چه کسانی بوده‌اند؟
چهره‌های بسیاری در این هنر سرآمد بوده‌اند که متأسفانه اطلاعات مکتوب زیادی از آن‌ها در دست نیست اما برخی از نام‌هایی که همچنان در یادها مانده‌اند، عبارت‌اند از مرحوم «حاج علی عاشوری»، «ناصر ربیعی» و «عبدالرضا سودبخش». این افراد با صدای خاص و سبک منحصربه‌فردشان، تأثیر عمیقی بر حفظ و ترویج این هنر گذاشته‌اند.
آیا در میان زنان بوشهری هم خیام‌خوانان مشهوری بوده‌اند؟
بله، هرچند خیام‌خوانی بیشتر به شکل مردانه شناخته شده، اما زنان نیز در آن نقش داشته‌اند. افرادی مانند «خاله زینب» و «بی‌بی صغری» از جمله زنانی بودند که در محافل زنانه خیام‌خوانی می‌کردند و این اجراها بیشتر در مراسم خانوادگی و شب‌های گردهمایی زنان رایج بود.
بیشترین مجالس خیام‌خوانی در چه ایامی در بوشهر برگزار می‌شود؟
مجالس خیام‌خوانی بیشتر در شب‌های زمستان، ماه رمضان و همچنین در محافل صیادان و دریانوردان برگزار می‌شود. در گذشته، پیش از سفرهای دریایی، ماهی‌گیران و ناخداها شب‌نشینی‌هایی داشتند که در آن‌ها خیام‌خوانی اجرا می‌شد. این سنت همچنان در برخی نقاط زنده است.
خیام‌خوانی چه تأثیری بر موسیقی بومی و سنت‌های فرهنگی بوشهر داشته است؟
خیام‌خوانی یکی از پایه‌های موسیقی بومی بوشهر محسوب می‌شود. بسیاری از نواهای جنوب ایران تحت تأثیر سبک آوازی و ریتم‌های خاص آن شکل گرفته‌اند. این هنر نه‌تنها یک سنت ادبی و موسیقایی است، بلکه به نوعی فلسفه زندگی مردم جنوب را نیز بازتاب می‌دهد.
آیا سبک‌های مختلفی از خیام‌خوانی در بوشهر وجود دارد؟
بله، خیام‌خوانی به دو سبک کلی تقسیم می‌شود. یک سبک آن کاملاً آوازی است، به‌صورت بداهه و بدون همراهی ساز اجرا می‌شود و دیگری همراه با سازهای بومی مثل نی‌انبان و دمام است که حالتی ریتمیک‌تر دارد.
نقش بداهه‌گویی در اجرای خیام‌خوانی چگونه است؟
بداهه‌گویی یکی از ویژگی‌های اصلی خیام‌خوانی است. بسیاری از اجراکنندگان، علاوه بر خواندن رباعیات خیام، فی‌البداهه ابیاتی را به آن اضافه می‌کنند. این توانایی، مهارت ویژه‌ای است که اجراکنندگان قدیمی داشتند و نسل جدید نیز در حال احیای آن است.
آیا نسل جدید نیز به خیام‌خوانی علاقه‌مند است یا این آیین در حال فراموشی است؟
خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه به این هنر دوباره بیشتر شده است. گروه‌های موسیقی محلی و هنرمندان جوان تلاش می‌کنند تا خیام‌خوانی را حفظ کنند. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و برنامه‌های ویژه در بوشهر، موجب شده که نسل جدید نیز با این آیین آشنا شود و به آن علاقه نشان دهد.
در دوره حضور شما به عنوان مدیرکل اداره فرهنگ استان روز بوشهر به عنوان روز ملی ثبت شد. دراین باره هم توضیح بدهید.
روند انتخاب روز بوشهر حدود یکسال طول کشید که با پیشنهاد آقای توسلی شهردار بافت تاریخی بوشهر به شورای اسلامی شهر و طرح در شورا و کمیسیون فرهنگی شورا و سپس دعوت از مسئولان، صاحب‌نظران، تاریخ نویسان، اساتید دانشگاه و فرهنگ دوستان و هنرمندان و اصحاب جراید و رسانه ها در جلسات متعدد و سپس فراخوان عمومی جهت انتخاب بهترین روز برای بوشهری که علاوه بر مرزبانی حوزه خلیج فارس، استعمارستیزی مردمانی دلاور در عین حال صلح جو با پیشینه فرهنگی بودند.
پس از بررسی پاسخهای زیادی که دریافت شد، در سال ۱۳۸۴ بر روی پیشنهاد دکتر الله کرم لیراوی که سال تاسیس مدرسه سعادت بوشهر (مدرسه سعادت، مادر مدارس جنوب کشور همزمان با مدرسه رشدیه تبریز و بعد از دارالفنون) که سال تاسیس این مدرسه تطبیق با حروف ابجد ۱۸ اسفند قرار گرفت و از طرفی این روز در ماه اسفند یکی از بهترین روزهای آب و هوای سال، نزدیک بودن به سال نو و امکان مسافرت و حضور هم میهنان از اقصی نقاط کشور می باشد و برگزاری اولین برنامه روز بوشهر در سال ۱۳۸۵ اتفاق افتاد.
سخن پایانی؟
خیام‌خوانی فقط یک موسیقی یا سبک خواندن نیست؛ بلکه بخشی از هویت فرهنگی بوشهر است. حفظ و ترویج این هنر وظیفه همه ماست تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این میراث ارزشمند بهره‌مند شوند.
