مریم فاتحی
گردشگری یکی از پدیده های اقتصادی مهم عصر حاضر است که به عنوان یکی از منابع مهم رشد اقتصادی قلمداد می شود. با توجـه بـه نقش گسترش گردشگری در رونق اقتصادی و پیشینه تاریخی طولانی، وجود آرامگاه بزرگانی همچون شیخ عمر خیام، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، کمال الملک، حیدر یغما و … در شهر نیشابور در این مطالعه به بررسی نقش توسعه گردشگری بر اقتصاد شهر نیشابور می پردازیم. صنعت گردشگری در نیشابور با توسعه جاذبه های گردشگری این شهر و مناطق آن شروع شد.
سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری نیشابور را یکی از مناطق نمونه گردشگری ایران معرفی کرده است. طبق گزارش دبیرخانه کنفرانس ملی فرهنگی و تاریخی بین شهرها در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ در دومین جلسه میراث فرهنگی یونسکو نیشابور پس از شیراز دومین شهر ایران بود که در شبکه میراث فرهنگی، تاریخی، معنوی جهان به ثبت رسید. با توجه به موارد پیش گفته هدف این مطالعه بررسی و سنجش ساختار فعالیتهای اقتصادی شهر نیشابور و پاسخ به این پرسش که آیا بخش‌های مرتبط به گردشگری بخش‌های با اهمیتی در اقتصاد این شهر هستند یا خیر؟ همچنین هدف دیگر این مطالعه، سنجش میزان اثرات اقتصادی به ویژه اثرات تولیدی و اشتغال، ورود گردشگران داخلی به شهر نیشابور است.
گردشگری یکی از ارزشمندترین روش‌ها برای درک و شناخت محیط است. امروزه صنعت گردشگری به عنوان یک تجارت پر سود و در حال توسعه می‌باشد. صنعت گردشگری به عنوان یک تجارب پر سود و یک شاخه از اقتصاد جهانی در زمینه خدمات مورد توجه می‌باشد. توسعه گردشگری نقش مهم و اساسی در فعالیتهای اجتماعی و فیزیکی دارد سازمان جهانی گردشگری رشد گردشگری را حدود ۳۰ درصد از درآمد ملی کشورهای دنیا تخمین میزند این در حالی است که جذب گردشگر آثار اقتصادی مثبتی برای مقصد گردشگری در پی دارد. گردشگری هر ساله میلیاردها دلار درآمد برای اقتصاد بسیاری کشورها ایجاد میکند و همگام با آن اشتغال زایی‌های بسیار زیادی نیز فراهم میکند. در سال های اخیر به دلیل گسترش تکنولوژی و همچنین گسترش و راحتی دسترسی افراد در جهت جا به جایی از کشوری به کشور دیگر ادراک مردم نسبت به مقوله‌ی مکان و زمان تغییر پیدا کرده است. در حال حاضر کره‌ی زمین همچون یک دهکده جهانی مورد توجه است و تصور افراد نسبت به آن همچون یک مکان کوچک است که در هر زمان میتوانند به راحتی به هر کجا که تمایل داشته باشند به صورت فیزیکی یا مجازی سفر کنند. در نتیجه با افزایش رقابت‌های گردشگری در کشورهای مختلف، تمرکز و توجه ویژه به این بخش نیز افزایش پیدا کرده و ضرورت داشتن برنامه ریزی‌های استراتژیک را موجب شده است با این مقدمه میتوان به جرات بیان کرد که مبحث برندسازی برای گردشگری نیز مبحثی بسیار ضروری در جهت رقابت برای جذب گردشگران و تغییر چهره و جایگاه یک کشور یا منطقه در ذهن افراد است. رقابت شدید بین مقصد گردشگری نیاز دارد تا سازمان‌های ذیربط منابع لازم برای تولید مزیت رقابتی را پرورش دهند یکی از منابع اصلی در این زمینه مربوط به برندسازی مقصد است. برندسازی فرایندی است که با آن یک پیشنهاد منحصر به فرد برای یک برند از طریق فعالیتهای مختلف بازاریابی ارائه میشود که هم به مصرف کنندگان و هم در بنگاه‌ها خدمت میکند براساس ایجاد کالاها و خدماتی که میتواند از سایر رقبا متمایز شود. عصر جدید بازاریابی یعنی عصر بازاریابی تجربی مبتنی بر ارائه یک تجربه افسانه‌ای مرتبط با برند برای مشتری هدف است تا در زندگی او به ارزشی افزوده بی‌انجامد و نهایتا به یادآوری برند از سوی مصرف کننده منجر شود؛ آن هم نه به این علت که برند بلندتر فریاد زده ،بلکه به دلیل آنکه تجربه ای فراموش نشدنی را برای مشتری فراهم کرده است. مشتریان مانند گذشته فقط به کیفیت و قیمت توجه نمی‌کنند، بلکه تمرکز آنها فراتر رفته و به سمت تجارب خوشایند و لذت‌بخش طی فرایند خرید و همچنین هنگام مصرف محصول سوق یافته است.
امروزه نیشابور از فعالترین شهرهای استان خراسان رضوی در صنعت و اقتصاد بوده و دومین قطب صنعتی استان‌های خراسان به شمار می‌رود صنایع بزرگ و کوچکی در نیشابور قرار دارد. با توجه به شهرت سنگ فیروزه نیشابور استخراج سنگ فیروزه یکی از صنعت های قدیمی اهالی این شهر به حساب می‌آید. اقتصاد این شهر بر پایه کشاورزی دام پروری و صنایع استوار است. این شهر دارای ۵۰ واحد صنعتی وابسته به وزارت جهاد کشاورزی است که ۲۰ واحد آن در زمینه تولید و بسته بندی مواد غذایی، ۷ واحد نساجی و سلولزی، ۸ واحد فراورده های شیمیایی ۱۱ واحد کانی و ۴ واحد صنایع فلزی است. همچنین دو واحد کشتارگاه طیور صنعتی مشغول فعالیت‌اند. با وجود کارخانه ها واحدهای صنعتی یاد شده باز هم ظرفیت سرمایه گذاری بیشتر در این شهر احساس میشود. مراکز صنعتی شامل نیروگاه‌ها نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور و نیروگاه بادی نیشابور، شهرک‌های صنعتی، شرکت‌ها و کارخانه‌ها و جز این‌هاست. شهر نیشابور همچنین دارای پیشینه تاریخی طولانی آرامگاه بزرگانی همچون شیخ خیام، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، کمال الملک، حیدر یغما و شادیاخ نیشابور (قدیم) است.
نیاز شهر به گسترش صنعت گردشگری و تأثیر مثبتی که به اقتصاد می گذارد بایستی سرلوحه برنامه‌ریزی شهری و برنامه‌ریزان قرار گیرد، بنابراین هرکس به فراخور نیاز جامعه و توانایی خویش باید برای رونق این صنعت گام بردارد. در این پژوهش تلاش شده است تا گامی در جهت اهمیت رونق و گسترش صنعت گردشگری و تأثیر آن بر اقتصاد شهر نیشابور برداشته و به سرمایه گذاری‌های صورت گرفته در سطح شهری، سمت و سویی داده شود.
مهمترین معیارهای میزبان که بعنوان عوامل موثر بر توسعه گردشگری در مناطق گردشگری شناسایی شده‌اند را به همراه زیرمعیارهای مربوط به آنها بیان می‌کنیم. مهمترین این تسهیلات، مراکز اقامتی- پذیرایی، حمل و نقل و وسایل ارتباطی، تبلیغات و فرهنگ می‌باشد که به همراه جاذبه‌ها میتوانند باعث رونق گردشگری منطقه شوند.
توان طبیعی
توان طبیعی یکی از مهمترین و در واقع نخستین عامل موثر بر توسعه گردشگری در مناطق توریستی است که خود از اجزای مختلفی تشکیل شده است. موقعیت خاص استراتژیک یک منطقه یکی از زیرمعیارهای مهم توان طبیعی در مناطق توریستی است. منظور از موقعیت خاص استراتژیک، مکان جغرافیایی منحصر بفرد منطقه گردشگری است که آن را از سایر مناطق متمایز می‌سازد. قرارگیری در نزدیکی دریا، موقعیت کوهستانی، ارتفاع بسیار بالا یا پایین منطقه، نزدیکی به مناطق نفت خیز، نزدیکی به جزایر و غیره همگی عواملی هستند که به یک منطقه توریستی، موقعیت خاص استراتژیکی اعطا می‌کنند.
شکل ۱
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های گردشگری دومین معیار تعیین کننده توان طبیعی یک منطقه برای ترویج صنعت گردشگری است. جاذبه‌های گردشگری شامل عوامل طبیعی و همچنین مصنوعات دست‌ساز انسان مانند ابنیه تاریخی، برج‌های بزرگ و غیره می‌باشد که همواره بعنوان نخستین عامل جذب گردشگر مطرح بوده است. اهمیت و قدمت جاذبه‌های گردشگری بعنوان عامل توسعه توریسم تا حدی است که بسیاری از مردم بدون این که نگاه آکادمیک و علمی به قضیه گردشگری داشته باشند.
جهان بینی طبیعت محور
جهان بینی طبیعت محور یکی از عواملی است که همواره گردشگران را به سمت جاذبه‌های طبیعی و حیات وحش سوق داده است. در این جهان بینی، طبیعت برای تمامی گونه‌های موجودات زنده است و انسان نیز از این حلقه جدا نیست. بعقیده برخی از پژوهشگران، انسان به طبیعت نیاز دارد ولی طبیعت نیازی به انسان ندارد. وی معتقد است برخی از اشکال رشد اقتصادی مفید و برخی نیز برای طبیعت مضر هستند. لذا باید برنامه‌ریزی طوری باشد که رشد اقتصادی انسان به قیمت از دست رفتن منابع طبیعی تمام نشود.
مصنوعات بشری
نیز دسته‌ای دیگر از جاذبه‌های طبیعی یک منطقه توریستی را تشکیل می‌دهند. علت اینکه تعداد بسیار زیادی از مردم از دهه‌ها پیش تاکنون به مصر سفر می‌کنند این نیست که این کشور آب و هوای مطلوب یا جنگل‌های اسرارآمیزی دارد، آداب و رسوم مردم مصر نیز چندان برای گردشگران اروپایی جذاب نیست؛ گردشگران فقط به یک دلیل به مصر سفر می‌کنند: آنها می‌خواهند اهرام را ببینند. برج ایفل فرانسه، دیوار چین، برج پیزا در ایتالیا، بقایای جنگ جهانی دوم در لهستان، دهکده باستانی ماچوپیچو در بولیوی، آثار به جا مانده از قبیله آزتک در مکزیک، تاسیسات استون هنج در بریتانیا، مسجد ایاصوفیه در استانبول، مجسمه هرکول در یونان و غیره همگی مثال‌هایی از ساخته‌های دست بشر هستند که امروزه بعنوان مهم ترین جاذبه‌های گردشگری مطرح هستند.
امکانات اقامتی گردشگری یک پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که متضمن خروج افراد از سرزمین مادری و مسافرت به مکان جدیدی می‌باشد. صرف نظر از این که گردشگری با چه هدفی انجام میشود اما دو نیاز مشترک تمامی گردشگران، مکانی برای اقامت و غذایی برای خوردن می‌باشد. مکان اقامت پایگاه اصلی گردشگران است که از آن جا توریست میتواند فعالیتهای دیگری مانند بازدید از اماکن گردشگری و یا کارهای تجاری خود را انجام دهد. اقامت یا اسکان همواره بزرگترین و همگانی ترین زیربخش اقتصاد گردشگری می‌باشد. به غیر از چند مورد استثناء، گردشگران همیشه نیازمند جایی برای استراحت و تجدید قوا هستند که این مکان‌های اقامتی ممکن است در طول مسیر و یا در محل مقصد مورد استفاده قرار گیرد.
شکل ۲
توان اجتماعی
گردشگری از دیرباز با اشکال متنوع در جوامع بشری بر اساس انگیزه، اصل سفر و جابجایی، سیر تکاملی خود را طی کرده است. تحول اساسی در گردشگری را با انقلاب صنعتی که تحول شگرفی در زندگی و به خصوص حمل و نقل به وجود آورد، میتوان شناخت. امروزه فعالیتهای گردشگری به عنوان بخش چهارم فعالیتهای انسان پس از کشاورزی، صنعت و خدمات محسوب میشود مدیریت پایدار گردشگری به دنبال بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی در مناطق گردشگری از طریق بهینه سازی منافع اقتصاد محلی، حفاظت از محیط طبیعی و انسان ساخت و فراهم آوردن تجارب مناسب برای بازدیدکنندگان است.
امکانات زیربنایی
گردشگری نوعی محصول پیچیده مصرفی است که از فرایندی ناشی میشود که در آن، گردشگر از خدمات مختلفی (اطالاعات، قیمت‌های نسبی، حمل و نقل، امکانات اقامتی، خدمات تفریحی) حین بازدید از مقصد استفاده میکند. عوامل سیاسی و اجتماعی و ویژگی‌های ساختاری دیگری هستند که بر تجربه گردشگری تاثیر گذاشته و ماهیت محصول مقصد گردشگری را تعیین می‌کنند.
وضعیت عمومی منابع و جاذبه های گردشگری شهرستان نیشابور
شهرستان نیشابور یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که در محدوده ۳۵۴۲ عرض جغرافیایی و ۴۹۵۰ طول شرقی قرار دارد این شهرستان دارای شش بخش شامل: تحت جلگه، زبرخان، سرولایت، طاغان کوه، مرکزی و میان جلگه است. (شکل ۱)
شکل ۱٫ موقعیت شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی و کشورشهرستان نیشابور دارای ۷۰ منبع و جاذبه گردشگری است. از این تعداد ۱۸ منبع و جاذبه در دسته منابع و جاذبه های طبیعی ۴۸ منبع و جاذبه فرهنگی و ۴ جاذبه ویژه می‌باشد. در میان بخش‌های این شهرستان، بخش مرکزی با ۳۶ منبع و جاذبه، عمده ترین مقصد گردشگری درون شهرستانی به شمار می‌رود. بخش‌های سرولایت، طاغان کوه و میان جلگه با تنها ۳ منبع و جاذبه در میان سایر بخش‌های شهرستان نیشابور در رده های آخر قرار دارند. (شکل ۲)
شکل ۲٫ توزیع فضایی منابع و جاذبه های گردشگری شهرستان نیشابور به تفکیک بخش
