نیشابور در برابر بحران
نیشابور در برابر بحران
خاتون شرق - شهرها، به‌عنوان پیچیده‌ترین نظام‌های مصنوع بشر، همواره در معرض تهدیدات ناشی از مخاطرات طبیعی و انسانی قرار دارند. این تهدیدات می‌توانند با ایجاد اختلال در عملکرد زیرساخت‌ها و خدمات عمومی، تبعاتی جبران‌ناپذیر برای ساکنان و ساختار اجتماعی–اقتصادی شهر به همراه داشته باشند. در چنین شرایطی، اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه و مقاوم‌سازی سیستم‌های شهری اهمیت بسزایی دارد. پدافند غیرعامل یکی از راهبردهای اساسی در مدیریت بحران و کاهش آسیب‌پذیری شهرها در برابر مخاطرات گوناگون است که در سال‌های اخیر جایگاه برجسته‌ای در سیاست‌گذاری‌های ملی و محلی پیدا کرده است.

مریم فاتحی
شهرها، به‌عنوان پیچیده‌ترین نظام‌های مصنوع بشر، همواره در معرض تهدیدات ناشی از مخاطرات طبیعی و انسانی قرار دارند. این تهدیدات می‌توانند با ایجاد اختلال در عملکرد زیرساخت‌ها و خدمات عمومی، تبعاتی جبران‌ناپذیر برای ساکنان و ساختار اجتماعی–اقتصادی شهر به همراه داشته باشند. در چنین شرایطی، اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه و مقاوم‌سازی سیستم‌های شهری اهمیت بسزایی دارد. پدافند غیرعامل یکی از راهبردهای اساسی در مدیریت بحران و کاهش آسیب‌پذیری شهرها در برابر مخاطرات گوناگون است که در سال‌های اخیر جایگاه برجسته‌ای در سیاست‌گذاری‌های ملی و محلی پیدا کرده است.

پدافند غیرعامل؛ مفهومی فراتر از دفاع در برابر تهدیدات نظامی
پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که بدون بهره‌گیری از تسلیحات، با هدف کاهش آسیب‌پذیری نیروهای انسانی، زیرساخت‌ها، تاسیسات حساس و حیاتی و همچنین حفظ ثبات عملکردی شهرها در شرایط بحرانی به کار گرفته می‌شود. این رویکرد، علاوه بر تهدیدات نظامی، شامل مقابله با پیامدهای ناشی از بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل، خشکسالی و یا بحران‌های ناشی از خطاهای انسانی می‌شود. بر این اساس، طراحی و اجرای طرح‌های شهری باید به گونه‌ای صورت گیرد که از اصول و الزامات پدافند غیرعامل تبعیت کرده و توان تاب‌آوری شهری در برابر تهدیدات را افزایش دهد.

اهمیت فرماندهی و کنترل یکپارچه در شرایط بحران
یکی از الزامات مهم در اجرای موفق پدافند غیرعامل، وجود نظام فرماندهی و کنترل یکپارچه با ویژگی‌هایی چون هوشمندی، اثربخشی، دقت و سرعت در تصمیم‌گیری است. چنین نظامی باید پیش، حین و پس از بحران بتواند با انسجام‌بخشی به فعالیت‌های نهادهای مسئول، بهره‌برداری بهینه از منابع و ساماندهی مشارکت عمومی را ممکن سازد. در این راستا، هم‌افزایی و همکاری مؤثر میان شهرداری، شورای شهر، دستگاه‌های خدماتی و مردم از الزامات مدیریت پایدار بحران است.
مطالعه موردی نیشابور: گامی مؤثر در تحقق پدافند غیرعامل شهری
شهرداری نیشابور در سال‌های اخیر رویکرد پدافند غیرعامل را به‌عنوان یکی از محورهای اصلی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری اتخاذ کرده است. در این دوره، کلیه فعالیت‌های اجرایی مبتنی بر الزامات پدافند غیرعامل بوده و با حمایت شورای اسلامی شهر، اقدامات قابل‌توجهی در این زمینه صورت پذیرفته است. از جمله دستاوردهای مهم می‌توان به اجرای تصویربرداری هوایی با پیشرفته‌ترین تجهیزات بین‌المللی اشاره کرد. در این پروژه که برای نخستین‌بار در نیشابور اجرا شد، تصاویری سه‌بعدی از تمام محدوده شهری و بخشی از حریم تهیه شده که دارای دقتی کمتر از ۱۰ سانتی‌متر است. این داده‌ها بستری ارزشمند برای تحلیل فضایی تهدیدات و برنامه‌ریزی مقاوم‌سازی زیرساخت‌های شهری فراهم کرده‌اند.

تحلیل اندرکنشی زیرساخت‌های حیاتی و آسیب‌پذیری منطقه‌ای
یکی از مفاهیم کلیدی در ارزیابی آسیب‌پذیری شهری، تحلیل اندرکنشی دارایی‌ها و زیرساخت‌های حیاتی است. به‌طور مثال، شبکه‌های مخابراتی برای عملکرد به برق نیاز دارند، درحالی‌که شبکه برق برای خنک‌سازی تجهیزات وابسته به شبکه آب است. از سوی دیگر، شبکه آب نیز برای کارکرد خود به برق متکی است. این وابستگی متقابل، در سایر شبکه‌های زیرساختی مانند گاز، حمل‌ونقل و سوخت نیز دیده می‌شود و نشان می‌دهد که اختلال در عملکرد یکی از آن‌ها، می‌تواند موجب فروپاشی زنجیره‌ای در سایر بخش‌ها شود.
در نیشابور، مطالعات نشان می‌دهد که بیشترین وابستگی و در عین حال تراکم دارایی‌های زیرساختی مربوط به شبکه‌های آب و برق در بخش شرقی شهر متمرکز شده است. این مسئله، آسیب‌پذیری شهر را در صورت وقوع تهدیدات هدفمند یا بلایای طبیعی، به‌ویژه با درنظر گرفتن جمعیت قابل‌توجه ساکنان حاشیه‌نشین در این ناحیه، به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد.

لزوم یکپارچه‌سازی سیاست‌های توسعه شهری با اصول پدافند غیرعامل
با درنظر گرفتن اهمیت حیاتی زیرساخت‌ها در حفظ کارکرد شهر در شرایط بحرانی، لازم است اصول پدافند غیرعامل به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌های توسعه شهری و طرح‌های جامع و تفصیلی شهری لحاظ شود. توجه به پراکنش فضایی منابع حیاتی، برنامه‌ریزی برای کاهش وابستگی متقابل دارایی‌ها، استفاده از فناوری‌های نوین پایش شهری، آموزش نیروی انسانی و ارتقای سطح آگاهی عمومی از جمله اقدامات کلیدی در این راستا هستند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نیشابور با برخورداری از سابقه‌ای تاریخی و ظرفیت‌های گسترده انسانی، اقتصادی و فرهنگی، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق در راستای تاب‌آور ساختن شهر در برابر مخاطرات گوناگون است. تجربه موفق شهرداری نیشابور در پیاده‌سازی اصول پدافند غیرعامل و استفاده از فناوری‌های نوین تصویربرداری، نشان‌دهنده عزم مدیریتی در این حوزه است. با این حال، توسعه پایدار و ایمن شهری مستلزم تداوم این رویکرد، حمایت‌های نهادهای بالا‌دستی، و ارتقای ظرفیت‌های نهادی و زیرساختی است. تنها در این صورت است که می‌توان به شهری ایمن، تاب‌آور و آماده در برابر بحران‌ها دست یافت.