محبوبه ذالیانی   

این بخشی از درد و دل نسل جدید زنانی است که فشار کار بیرون و داخل منزل باعث شده از خانه تکانی فراری باشند. شروع فصل خانه تکانی برای این قشر فقط و فقط به معنی پایان یافتن همان ساعات اندکی بود که برای فراغت خود در طول یک شبانه روز پیدا می کردند. دکتر طاها مسلمی روان­پزشک و استاد دانشگاه درباره تقسیم وظایف در منزل که منجر به افزایش روحیه نشاط زنان می شود حرف های جالبی برای گفتن دارد. بخوانید.

کار کردن در دو شیفت و داشتن دغدغه ­های بیرون و داخل خانه باعث می­شود زنان همیشه خسته باشند و برای پرداختن به نیازها و علایق شخصی خود وقت کافی نداشته باشند. غافل از اینکه داشتن لحظه ای فراغت و انجام کارها و تفریحاتی که مورد علاقه شان است؛ نه تنها احساس رضایت از خودمی­دهد که باعث می­شود آنها به این واسطه نگاه مثبتی به زندگی داشته باشند و به شکلی هدفمند و با احساس آرامش و امنیت بیشتر کار و فعالیت خود را ادامه دهند. اما از اواخر بهمن و اوایل اسفند که زمزمه خانه تکانی برای عید از راه می رسد در واقع شروع قصه پر غصه زنان و بویژه شاغلین است و اندک زمانی که آنها برای خود و کارهای شخصی داشتند را از آنها می گیرد. هماهنگ کردن کار بیرون از منزل با خانه داری و رسیدگی به امور منزل و فرزندان مصیبتی عزما برای زنان شاغل است حالا وقتی خانه تکانی هم به آن اضافه شود کارها بیش از پیش پیچیده و درهم تنیده می شود.

دکتر مسلمی صحبت های خود را با نوع همکاری زوجین در جامعه آغاز می کند و می­گوید: «مشارکت زنان در کار بیرون از منزل، منجر به مشارکت مردان در کارهای منزل نمی­شود و اشتغال زنان تنها مسئولیت­های آنان را افزایش می­دهد و اگر مردان تنها در بیرون از خانه کار و فعالیت می­کنند زنان در دو شیفت یعنی هم بیرون از خانه و هم داخل خانه مشغول به کار هستند. این در حالی است که در روزهای تعطیل و با وجود حضور خانم در خانه، نه تنها از مشغله آنها کاسته نمی­شود که انجام کارهای عقب­افتاده منزل به کارهای روزمره نیز افزوده می­شود و خستگی و مشغله آنها را مضاعف می­کند. در این بین اگر برنامه سفر هم ریخته شود به زنان فشار بیشتری وارد می­شود چراکه باید امور مختلف را با هم هماهنگ کنند و افراد را در جایگاه­های خود قرار داده و مسئولیت­های هر یک از اعضاء را به آنها آموزش بدهند.»  

دکتر مسلمی قرار گرفتن در موقعیت­ های مختلف را عاملی می­داند که باعث ایجاد دوگانگی در شخصیت زنان می­شود. «زنان جامعه ما بواسطه مسئولیت­ های مختلفی که بر دوش دارند نقش­ های مختلفی را بازی می­کنند. همسر مهربان، خانم خانه­دار، مادر دلسوز، کارمند منظم و دختر و عروس (که در مراحل بعدی قرار می­گیرد) نقش­هایی هستند که یک زن برعهده دارد. از یک سو انجام کارهای خانگی مثل نظافت خانه، آشپزی، بچه­داری و مراقبت از سایر اعضای خانواده و از سوی دیگر نقش یک منشی یا کارمند و در موارد بالاتر یک مدیر، دکتر یا مهندس را بازی کردن در دراز مدت باعث سردرگمی و به مرور، دوگانگی شخصیت آنها می­شود.»

قسمت جالب ماجرا زمانی است که اشتغال در بیرون از منزل، وقت زنان را برای انجام کارهای خانگی و امور مربوط به فرزندان، محدود می‏کند آن وقت است که خانم خانه مجبور می­شود برای جبران کاستی­ها بیش از گذشته از خود مایه بگذارد و این یعنی فشار جسمی و روحی بیشتر. دکتر مسلمی تقسیم کار خانه در خانواده و انجام مشارکتی آن را از جمله عوامل تأثیرگذار در افزایش روحیه نشاط و سرزندگی در زنان می­داند: «نحوه تقسیم کار در خانه در کنار ارزش‏ها، نگرش‏ها و گرایش­های مذهبی زوجین به اضافه تعداد فرزندان خردسال در ارتباط مستقیم با روحیه زنان است. تقسیم کار در خانه نه تنها باعث ایجاد همدلی میان زوجین می­شود که از حجم کاری که عرفاً به عهده زن است کم می­کند و همین موضوع باعث می­شود فرد زمان بیشتری را به خود و به اوقات فراغت خود اختصاص دهد. البته بد نیست به این نکته توجه داشته باشیم که اشتغال زنان و میزان درآمد آنها در ایجاد زمان­هایی برای خودشان موثر است.»

این روان پزشک در این باره این طور توضیح می­دهد: «هماهنگ کردن کار خانه و بیرون، نوع و موقعیت کار، ساعات کار، تعداد و سن فرزندان از جمله مواردی است که در تعیین ساعت و مدت زمان فراغت زنان تأثیر بسزایی دارد. در واقع اوقات فراغت زنان به نوعی از اشتغال آنها تأثیر می­گیرد. با این حال اشتغال زنان بر دسترسی آنان به فراغت، درآمد قابل مصرف، همراهی با دوستان یا همکاران برای گذراندن فراغت بی­تأثیر نیست. در واقع درآمد زنان در حفظ استقلال و برخورداری آنها از حق انتخاب و تصمیم گیری در فعالیت­های زندگی روزمره از اهمیت خاصی برخوردار است. از این رو کار بیرون مزایای مهمی در احساس ارزشمندی و افزایش اقتدار زنان در خانه دارد.»

منش هر مرد در میزان فراغت زن نقش مهمی بازی می­کند

در هر دستش چند نایلون با محتوای مختلف قرار داشت. حسابی خرید کرده بود. اما موضوعی که باعث جلب توجه اطرافیان می­شد عجله یا بهتر است بگویم سرعتی بود که در راه رفتن داشت. انگار می­خواست هر چه سریعتر از سنگینی باری که برای یک خانم کمی زیاد بود خلاص شود. به محض رسیدن به خودرو و باز کردن در صندوق عقب نایلون­ها را با زحمت بلند و در عقب ماشین رها کرد. نفس عمیقی کشید، در عقب را با خستگی بست و به داخل ماشین رفت و پشت فرمان لم داد. رعنا جوانی ماه گذشته ۳۵ ساله شد. ۱۰ سال از زندگی­اش می­گذرد و ماحصل این مدت، یک دختر ۸ ساله است. رعنا مثل خیلی از زنان شاغل مسئولیت­ها یا بهتر است بگویم نقش­های مختلفی را در زندگی بازی می­کند. اما علاوه بر نقش­های مادر، همسر، زن خانه­دار و کارمند، نقش دیگری بر عهده دارد. او دانشجوی کارشناس ارشد رشته مدیریت شهری است. بنابراین در کنار تمام فعالیت­هایی که انجام می­دهد باید زمانی را برای مسیر رفت و آمد و حضور در دانشگاه در نظر بگیرد و صدالبته درس هم بخواند. «هرچند که همسرم در کارهای خانه اصلاً کمک نمی­کند اما کار خانه به هیچ وجه باعث خستگی من نمی­شود. درس خواندن را هم آنقدر دوست دارم که با وجود فاصله چند ساله­ای که بین مدرک کارشناسی تا ورودم به مقطع کارشناسی ارشد افتاد باز هم تصمیم گرفتم آن را دنبال کنم و ادامه بدهم. تنها موضوعی که حس می­کنم باعث فرسایش من می­شود کار در بیرون از منزل است. هر چند که با توجه به روحیه­ام باید در بیرون از منزل هم فعالیت داشته باشم ولی اعتراف می­کنم که به شدت انرژی من را می­گیرد.»
موارد مختلفی در داشتن اوقات فراغت و نحوه گذراندن آن دخیل است. این استاد دانشگاه رشد شخص در خانواده و طبقه­ ای خاص را اولین موضوعی می­داند که بر انتخاب اوقات فراغت زنان بسیار موثر است. «در واقع منش هر فرد در میزان و نحوه فراغت زنان نقش مهمی بازی می­کند. وضعیت خانوادگی افراد، گروه سنی، هویت قومی بر اختصاص دادن زمانی به عنوان فراغت بسیار مهم است. این در حالی است که علایق و سلیقه­ افراد نیز ابزارهایی برای نشان دادن تمایز و تشخیص اجتماعی آنهاست.»
دکتر مسلمی سبک زندگی و تحصیلات فرد را در گذراندن هدفمند اوقات فراغت موثر می­داند: «هرچه سبک زندگی زنان نوگراتر و تحصیلات زوجین بالا باشد وقت فراغت به موضوعی تبدیل می­شود که وجود آن در زندگی الزامی است. البته حالا که صحبت از شوهر شد بهتر است مخاطبان بدانند که این فرد نقش موثری در داشتن اوقات فراغت زن ایفا می­کند.»
وی ادامه می­دهد: «در جامعه ما، اعمال صلاحدید شوهر در کارهای همسرش از پشتوانه شرعی، عرفی و قانونی برخوردار است. این صلاحدید در خصوص تعیین مدت زمان و نحوه گذراندن فراغت زنان اعمال می­شود. البته این در حالی است که زنان کاملاً این نوع رفتار را پذیرفته و به سوال و جواب­های مردان تن می­دهند. در حقیقت داشتن اوقات فراغت برای هر زنی با دخالت شوهرش و سن او رابطه معکوس دارد. این به معنی این است که هر چه مرد در امور مربوط به همسرش از جمله اوقات فراغت، حساسیت به خرج دهد و بیشتر دخالت کند به مرور زمان این موضوع یعنی وقت فراغت محدود خواهد شد. ناگفته نماند هرچه سن مردان بالاتر می­رود زمانی که باید برای تفریح و سرگرمی خانواده درنظر بگیرند کمتر می­شود. در واقع آقایان بعد از گذراندن سن ۳۰-۲۷ سال پیشرفت در کار و ارتقاء رتبه کاری را نسبت به اوقات فراغت خانواده و همسر در اولویت قرار می­دهند.»

اشتغال راهی برای فراغت کمتر
اکثر اوقات می­بینمش. مسیر رفت و آمدش همیشه ثابت است. سرش را رو به زمین خم می­کند و بدون توجه به اطرافش می­رود و می­آید. شاد به نظر نمی­رسد؛ در چهره­ اش نگاهی ثابت وجود دارد و این طور برمی­آید که در حال فکر کردن به موضوع مهمی است. مژگان ۴۴ سال دارد و ۲ دختر ۱۷ ساله و ۱۲ ساله دارد. او برنامه یک روز غیرتعطیل خود را این طور تعریف می­کند: «صبح ­ها ساعت ۴:۳۰ از خواب بیدار می­شوم و ناهار بچه­ ها را حاضر می­کنم. خیلی اوقات احتیاج دارم به جای درست کردن ناهار نیم ساعت بیشتر بخوابم ولی وقتی فکر می­کنم بچه ­ها ظهر از مدرسه برمی­گردند و خسته­ و گرسنه­اند آنها را به خودم ترجیح می­دهم. ناهار را که حاضر کردم؛ نوبت آماه کردن صبحانه و بعد هم بیدار کردن دخترها و همسرم می­شود. همه ما بین ساعت ۷  تا ۷:۳۰ از خانه  خارج می­ شویم. حدود ساعت ۵ برمی­گردم خانه. همسرم معمولاً تا ساعت ۸-۷ اضافه کار می­ماند. وقتی می­رسم خانه، شام می­گذارم و بقیه کارهای خانه را انجام می­دهم. اگر حوصله داشته باشم خرید هم می­روم در غیر این صورت آن را به یک روز دیگر موکول می­کنم. یک ساعت بعد از رسیدن همسرم شام می­خوریم. معمولاً ۱۵ دقیقه­ای طول می­کشد تا سفره را جمع کنم و ظرفها را بشورم. اگر خسته نباشم سعی می­کنم زمانی را با دخترها بگذرانم در غیر این صورت تلویزیون نگاه می­کنم و ساعت ۱۱ تا ۱۲هم بخواب می­روم.»

وابستگی تفریح به شرایط خانواده

اگر بپذیریم که جنسیت، یکی از عوامل تاثیرگذار در میزان و نحوه گذراندن اوقات فراغت است، به این نتیجه خواهیم رسید که زنان بعد از ازدواج به دلیل عهده­ دار شدن نقش­ های مادری و همسری از فراغت کمتری برخوردار می­شوند. در واقع خود زنان به ناچار اما با شکوه و شکایت می­پذیرند که با ازدواج و تشکیل خانواده علایق فراغت آنان محدود می­شود. این روان پزشک در این باره می­گوید: «یکی از محدودیت­ های آشکار در زمینه فراغت زنان شاغل و دارای فرزندان خردسال، کمبود زمان است. برای زنان، فراغت، فواصل زمان باقیمانده از کار خانگی است که آن هم به دلیل کمبود وقت، تفاوت آن با زمان کار و فعالیت محسوس نیست. حتی در مواردی برای زنان متأهل و شاغل، فراغت و تفریح به شرایط خانواده وابسته می­شود.»

فشار تطابق با الزامات کار بیرون، در کنار تلاش برای حفظ استاندارد بالا در کار خانه و نگهداری از فرزندان، فرصتی برای تفریح در طول یک هفته کاری به جای نمی­گذارد. تازه شرایط وقتی سخت می­شود که در عین یک مادر خوب بودن باید مشکلات یک کارمند خوب بودن را تحمل کرد. با توجه به تمام این شرایط زنان در صورتی می­توانند از فراغت برخوردار شده و از آن لذت ببرند که پاره­ ای از ویژگی­های خاص زندگی مردان برای­شان فراهم شود. این استاد دانشگاه درباره تفاوت زمان کار زنان و مردان می­گوید: «مردان معمولاً با پایان ساعت کاری، مسئولیت‌شان هم به پایان می­رسد به این خاطر می‌توانند در داخل یا خارج خانه به فعالیت‌های فراغتی بپردازند. اما زنان بعد از پایان ساعت کار در بیرون از منزل و به محض رسیدن به خانه، ساعت کار در خانه­ شان شروع می­شود. همین موضوع فرصتی به عنوان فراغت را از آنها می­گیرد.»
دکتر طاها مسلمی در پایان این طور نتیجه ­گیری می­کند: «زنان به زمان کافی، کاهش کارهای تکراری و کسل کننده روزمره، استقلال مالی، فراغت نسبی از مسئولیت­ های بی ­پایان مادری، اعتماد به نفس و شایستگی فرهنگی برای داشتن روحیه بالا و نشاط و شادابی نیاز دارند.»