محسن بکاییان
کارشناس منابع آب

مقدمه
پدیده مهاجرت نخبگان (Brain Drain) یا «فرار مغزها» یکی از چالش‌های جدی کشورهای در حال توسعه است.
در ایران نیز طی سال‌های اخیر، خروج متخصصان در حوزه‌های گوناگون علمی شدت یافته است. با توجه به موقعیت اقلیمی ایران به عنوان یکی از مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان، مهاجرت نخبگان صنعت آب پیامدهایی عمیق‌ و جدی تری نسبت به سایر حوزه‌ها دارد. در ادامه به ابعاد مختلف این مسئله شامل دلایل، تبعات، هزینه‌ها و راهکارهای کاهش آن پرداخته شده است.
خوب که به اطراف خود بنگریم خواهیم دید شمار جوانانی از خانواده‌ها، آنهم با انواع و اقسام استعدادها و تخصصها، که خواسته و ناخواسته پا در مسیر مهاجرت گذاشته اند و یا سودای مهاجرت از کشورمان را در سر می پرورانند، رو به افزایش است. روی یک سکه این پدیده منطبق و همسو با یک فرایند جهانی بوده و از حیث صدور و درخشش استعداد جوان ایرانی در دنیا مایه مباهات، ولی روی دیگر این سکه که خروج سرمایه های انسانی و خلأ حضور این قشر آینده ساز،جایی بس نگرانی دارد. در این بین خلا وجود متخصصان حوزه های زیرساختی کشور همچون بخش آب، ضربه جبران ناپذیری بر الفبای آبادانی، توسعه و نهایتا بقای این مرز و بوم خواهد زد.
و اما دلایل و چرایی مهاجرت متخصصان آب کشور
بر اساس گزارش‌های غیررسمی و برآوردهای دانشگاهی، تعداد اعضای هیئت علمی نخبه، فارغ‌ التحصیلان ممتاز و کارشناسان کارآزموده رشته‌های مرتبط با آب، محیط زیست و منابع طبیعی که راهی کشورهای توسعه‌یافته می‌شوند هر ساله رو به افزایش است. مطالعات دانشگاهی و گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که انگیزه‌های مهاجرت متخصصان آب به مانند سایر نخبگان علمی کشور، ترکیبی از عوامل فردی و ساختاری است. الف- کمبود فرصت‌های شغلی و عدم تناسب جایگاه حرفه‌ای با تخصص‌ها، سبب گردیده بسیاری از فارغ‌التحصیلان ارشد و دکتری علوم و مهندسی آب امکان و فرصت فعالیت مؤثر در پروژه‌های ملی را نیابند و آینده شغلی و حرفه ای خود را در جای دیگری بغیر از موطن خود جستجو نمایند.
ب- مشکلات اقتصادی و عدم امنیت شغلی باعث پایین بودن دستمزدها و ناپایداری قراردادهای کاری و کسر منزلت شغلی آنها گشته و موجبات کاهش انگیزه ماندگاری ایشان را فراهم ساخته.
ج- فقدان زیرساخت‌های پژوهشی و فناوری نظیر محدودیت در تجهیزات آزمایشگاهی و کمبود بودجه‌های تحقیقاتی از مهم‌ترین محرک‌های مهاجرت برای بدنه علمی کشور است.
د- بی‌اعتمادی به سیاست‌های کلان و غیبت در فرآیند تصمیم‌سازی سبب شده نخبگان و متخصصان احساس کنند جایگاه علمی آنان در نظام سیاسی و مدیریتی به رسمیت شناخته نشود و در عمل تخصص ایشان به هیچ انگاشته شده و فدای مطامع گروهی و طیف خاص گردیده و درگیر بازی دوسر باخت خودی و ناخودی می گردند.

هزینه‌های آموزشی و اجتماعی مهاجرت
پرورش هر نفر متخصص بویژه در مسئله آب که از حوزه های تجربه مدار و فنی محسوب شده سرمایه‌گذاری هنگفتی را در دوره های مختلف تحصیلی طلب می‌کند. از سرمایه‌گذاری آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها تا استفاده از منابع آزمایشگاهی و استادان مجرب، همه بخشی از سرمایه ملی هستند که با خروج متخصصان آب از دسترس کشور خارج می‌شوند.
علاوه بر هزینه‌های مستقیم آموزشی، هزینه‌های اجتماعی این مهاجرت نیز قابل چشم‌پوشی نیست. خروج نخبگان صنعت آب به معنای کاهش توان کشور در مقابله با بحران کم‌آبی، مدیریت صحیح منابع و طراحی زیرساخت‌های پایدار است. به بیان دیگر، مهاجرت هر نخبه در این حوزه نه‌ تنها یک خسارت فردی بلکه ضربه‌ای به امنیت آب و حتی امنیت ملی است. از طرف دیگر مهاجرت نخبگان نوعی بی‌اعتمادی جمعی را در میان نسل‌های بعدی دانشجویان ایجاد می‌کند. مشاهده خروج استادان و پژوهشگران و کارشناسان برجسته باعث تشدید چرخه مهاجرت و کاهش انگیزه برای ماندن برای فعالان حاضر در این بخش در داخل کشور می‌شود.

تبعات کلان مهاجرت نخبگان صنعت آب
در شرایطی که کشور با خشکسالی‌های مکرر روبه‌روست، کاهش نیروهای متخصص خطرناک بوده و سبب ساز تضعیف توان ملی در مدیریت بحران آب بصورت علمی و پایدار می گردد.
همچنین با خروج اساتید دانشگاه، پژوهشگران برجسته و کارشناسان با تجربه از بدنه علمی و اجرایی صنعت آب کشور، زمینه افت سطح علمی دانشگاه‌ها و توان اجرایی سازمانهای متولی آب را فراهم می آورد. ضمن اینکه مهاجرت نخبگان حوزه آب فاصله میان علم روز و سیاست‌گذاری‌های داخلی را افزایش داده و تاثیرات منفی بر انتقال و استقرار فناوری های بروز دنیا دارد.
حال چه باید کرد؟
بنظر می رسد برای کاهش روند مهاجرت و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، چند راهبرد کلیدی قابل طرح است:
۱٫ تقویت زیرساخت‌های پژوهشی و نوآوری از طریق تخصیص بودجه پایدار برای مراکز تحقیقاتی و ارتقای آزمایشگاه‌ها می‌تواند بستر فعالیت نخبگان را در صنعت آب فراهم آورد.
۲٫ جذب متخصصان در پروژه‌های ملی مانند مدیریت منابع آب زیرزمینی و طرح تعادل بخشی، و ایجاد فرصتهای شغلی در راستای بکارگیری تکنولوژی ها و فناوری های بروز دنیا از جمله صنعت شیرین‌سازی آب و بازچرخانی پساب
۳٫ بازسازی اعتماد اجتماعی و مشارکت دادن نخبگان در تصمیم‌گیری‌ها و به رسمیت شناختن جایگاه علمی آنان، عاملی کلیدی در بازگرداندن اعتماد از دست‌رفته است.
۴٫ همکاری با نخبگان خارج از کشور؛ حتی در صورت عدم بازگشت، می‌توان از طریق شبکه‌های علمی، پروژه‌های مشترک و کنفرانس‌های بین‌المللی از دانش آنان بهره‌مند شد.
۵٫ مشوق‌های مادی و معنوی برای بازگشت؛ اعطای فرصت‌های شغلی با شأن علمی بالا، حمایت مالی و تأمین امنیت شغلی، مسیر بازگشت نخبگان را هموار می‌کند.
بهره‌گیری از دانش نخبگان مهاجرت‌ کرده
حتی اگر بخشی از نخبگان در خارج از کشور ماندگار شوند، می‌توان با ایجاد شبکه‌های علمی فراملی، استفاده از تجارب آنان در پروژه‌های مشاوره‌ای، و ایجاد صندوق‌های مشترک پژوهشی، از دانش روز آنان بهره‌مند شد. مهم آن است که کشور به جای قطع ارتباط، کانال‌های همکاری را فعال نگاه دارد و سیاست «چرخش مغزها» را جایگزین «فرار مغزها» نماید.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز
مهاجرت نخبگان صنعت آب تهدیدی جدی برای توسعه پایدار و امنیت ملی ایران است. تداوم این روند می‌تواند توان کشور در مدیریت این منبع حیاتی را به‌شدت کاهش دهد. با این حال، در صورت بازنگری در سیاست‌های کلان و توجه جدی به جایگاه نخبگان، می‌توان بخشی از این سرمایه انسانی را بازگرداند و بخشی دیگر را در قالب همکاری‌های علمی درگیر کرد.
در واقع مهاجرت نخبگان صنعت آب، زنگ خطری است که باید جدی گرفته شود. سرمایه انسانی گرانبهایی که با زحمت و هزینه فراوان پرورش یافته، نباید به آسانی از دست برود. بطوری که حفظ و بازگرداندن نخبگان این حوزه، نه صرفاً یک ضرورت علمی، بلکه ضرورتی ملی است. اگر اعتماد دوباره ساخته شود و فرصت‌ها به درستی فراهم آیند، بسیاری از متخصصانی که دل در گرو این آب و خاک دارند ، دوباره به وطن خود بازگشته و دین خود را ادا خواهند نمود. امید آن است که با عزم مشترک، سرزمین‌مان از ثمره دانش فرزندانش بهره‌مند شود و آینده‌ای روشن‌تر پیش روی ایران تشنه اما امیدوار گشوده گردد.